Onderzoek wijst uit dat er een correlatie is tussen laaggeletterdheid en verminderde zelfredzaamheid. Niet voor niets timmert de Stichting Lezen & Schrijven aan de weg in de schuldhulpverlening en neemt zij deel aan het project Versterking Financiële Zelfredzaamheid. Adjunct-directeur Arjan Beune: ‘Hoe kun je uit de schulden blijven als je niet kunt lezen?’
Is het probleem van laaggeletterdheid voldoende bekend?
‘Het aantal laaggeletterden in ons land bedraagt 2,5 miljoen en dit aantal groeit. Het probleem wordt gelukkig steeds beter onderkend. In rapporten van onder andere WRR, Algemene Rekenkamer, SCP en de Ombudsman, is er aandacht voor. De term dat we met z’n allen te vaak onbewust onbekwaam zijn, getuigt hiervan. De samenleving is te complex en stelt te hoge eisen. Een WRR-rapport uit april 2017 beschrijft dit ook: de overheid verwacht een te grote mate van participatie van burgers. Maar dit is voor een grote groep burgers niet weggelegd.’
Waar lopen laaggeletterden vooral tegenaan?
‘Zij kunnen wel woorden lezen, maar niet als er lange zinnen zijn en veel moeilijke woorden worden gebruikt. En het lukt zeker niet als ze teksten snel moeten lezen. Het gaat om begrijpen van stukjes tekst, iets wat onze samenleving wel verwacht van de burger.’
Hoe complex is de samenleving voor deze mensen?
‘Heel complex. Tal van zaken worden schriftelijk en vooral digitaal geregeld, je treft steeds minder mensen aan een loket. De menselijkheid raakt zo weg uit de systemen. Aan de piramide van Maslow – liefde, brood en een dak boven je hoofd – moeten we eigenlijk informatieverwerking toevoegen. Dit is een voorwaarde om te kunnen functioneren in onze complexe maatschappij.’
‘Kennis over laaggeletterdheid en hoe je ermee moet omgaan, hoort in je vakmanschap thuis.’
Wat is de relatie tussen schulden en laaggeletterdheid?
‘Hoe kun je uit de schulden blijven als je berichten en brieven niet kunt lezen? In een WRR-verkenning uit 2016 stelt men dat mensen de weg niet vinden naar de schuldhulpverlening. En een onderzoek met screeningsinstrument Mesis bevestigt de correlatie tussen laaggeletterdheid en een mindere mate van zelfredzaamheid.’
Wat gaat er voor deze groep mis in de reguliere schuldhulpverlening?
‘De aanpak sluit niet aan, het is te ingewikkeld. Formulieren die moeten worden ingevuld, uitleg van bepaalde zaken enzovoort. Omdat laaggeletterdheid vaak niet onderkend wordt, krijgen mensen niet de ondersteuning die ze nodig hebben. Dat betekent dat mensen keer op keer teleurgesteld worden. Ze hebben hulp nodig, maar de aanpak die ze krijgen helpt hen niet verder. Dat demotiveert natuurlijk enorm.’
Hoe kunnen we dit tackelen?
‘Iedereen kan iets doen, verandering begint al bij die ene persoon die het probleem onderkent en bespreekbaar maakt binnen de organisatie. Het begint met het herkennen van laaggeletterdheid. Hoe communiceer je met zo iemand? En vraag je af: Komt mijn boodschap wel over? Dat is onderdeel van je werk. Kennis over laaggeletterdheid en hoe je ermee moet omgaan, hoort in je vakmanschap thuis. Maar professionals horen ook gesteund worden door bestuurders en directie. Die moeten zorgen dat het onderwerp ruimte en aandacht krijgt binnen de organisatie. Het is een weg die we samen stap voor stap moeten afleggen.’
Wat zijn belangrijke stappen?
‘Allereerst moet op alle belangrijke contactplekken de signaalfunctie worden ingezet. Denk aan wijkteams, andere gemeentelijke loketten, UWV, huisartsen. Daar bestaan simpele tests voor. En bedenk dat de schaamte van een cliënt – en vaak ook een soort verlegenheid van de professional – een rol spelen.
Verder moeten professionals de ruimte en tijd kunnen nemen die nodig is om hun cliënten goed te kunnen “beoordelen”: Wat zijn de problemen, waar moeten we beginnen en op welke manier?
En tot slot: er zijn ruim 100.000 mensen sowieso in beeld, zoals bij de opvanginstellingen, UWV en sociale dienst. Begin daar met de vraag: Wat zou je willen doen? Hoe kun je bijvoorbeeld een baan vinden? Bij het verder helpen van deze grote groep is de overheid, en zeker de gemeentelijke overheid, erg belangrijk. Heb oog voor kwetsbare groepen, formuleer daar goed beleid op en geef de uitvoering de ruimte.’
Waarom vinden jullie het belangrijk met Federatie Opvang samen te werken in dit project?
‘We zijn logische partners. Wij geloven dat je moet aansluiten bij de leefsituatie van mensen. Je moet naar hen toe buigen en niet andersom. Er is een stevige correlatie tussen laaggeletterdheid en problemen met zelfredzaamheid. Daarom speelt het probleem vaak in de opvang en zijn we ook daar actief. Als professional moet je oog hebben voor de mens die je voor je hebt. Zie ik die ander echt en wat heeft hij nodig? En dus niet: Wat heeft “mijn systeem” de klant te bieden? Het is belangrijk professionals hierbij te helpen en te inspireren. Dat willen we ook doen in het kader van dit project. We gaan samen aan de slag om de deskundigheid in de opvang op het gebied van laaggeletterdheid in combinatie met schuldhulp te vergroten. Dat betekent uiteindelijk voor de cliënten toegevoegde waarde. En dat is wat we willen.’